همه ابهامات پشت سد چم شیر - وبلاگ سفر و گردشگری

به گزارش وبلاگ سفر و گردشگری، خبرنگاران : مدیر پیشین پروژه مطالعات باستان شناسی چم شیر، حکم انتها مطالعات باستان شناسی در چم شیر را نابجا خواند و گفت: می خواهند پروندۀ منطقه ای بکر از نظر باستان شناسی که می توانست جوابگوی پاره ای از ابهام های تاریخی و فرهنگی این سرزمین باشد را با وضعی نامطلوب ببندند.

سمیه حسنلو / با اعلام کفایت مطالعات باستان شناسی در حوضه سد چم شیر در هفته های انتهای دی ماه 1401 و آماده سازی سد برای آبگیری، شهرام زارع ـ مدیر پیشین پروژه مطالعات باستان شناسی چم شیر ـ با طرح این پرسش که چرا حکم انتها مطالعات باستان شناسی چم شیر نابجا است؟ در یادداشتی نوشت: گویا داستان میراث چم ِشیر انتها تأثرانگیزی پیدا کرده است. می خواهند پروندۀ منطقه ای بکر از نظر باستان شناسی که می توانست پاسخ گوی پاره ای از ابهام های تاریخی و فرهنگی این سرزمین باشد را با وضعی نامطلوب ببندند. به گزارش ایسنا، اخبار نشست مطبوعاتی (19 دی ماه) برای اعلام کفایت مطالعات و محتوای مصاحبۀ برخی کاوشگران که در رسانه ها انتشار یافت حاوی ابهام، سهل انگاری و سوءبرداشت های بسیاری است، چون این مسائل در رسانه های عمومی مطرح شده و میراث چم شیر نیز این روزها سرنوشتی عاجل دارد، برای مطلعی افکار عمومی چکیده وار به مواردی اشاره می شود و بحث های تفصیلی و تخصصی را به آینده موکول می کنیم.

می دانیم سه حکومت فرامنطقه ای فلات ایران (عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان) در جنوب ایران شکل گرفتند. به گواه آرای محققان، سهم عمده در برآمدن این حکومت ها با جوامع کوچ رو بوده است. در هزارۀ گذشته هم سرنوشت سلسله های حکومتی ایران با جوامع کوچ رو در هم تنیده بوده است. در واقع، تا پیش از دوران نو، کوچ روی و کوچ نشینی بخش مهمی از حیات جوامع انسانی فلات ایران و از اقتضائات زیستن در این سرزمین بود. منطقۀ چم شیر بخشی از زیستگاه این گونه جوامع کوچ رو بوده و آثار زیست آن ها در جای جای آن مشهود است. همین نکته نشان می دهد که استقرارگاه های کشف شده در این منطقه و مطالعۀ این شیوۀ زیستن تا چه پایه اهمیت دارد و نباید از مسؤولیت مطالعۀ آن ها شانه خالی کرد.

مطالعات باستان شناسی محدوده سد چم شیر در سال 1390 آغاز شد، اما همان خشت اول کج قرار گرفت. در حالی که شهرستان گچساران که چم شیر در مرز جنوبی آن واقع شده از میانۀ دهۀ 1380 در چارچوب مجوز و برنامه های پژوهشکدۀ باستان شناسی از طریق یک هیأت باستان شناسی تحت مطالعه قرار گرفته بود، انجام بررسی چم شیر را به پژوهشگری سپردند که سابقه ای در مسایل پژوهشی آنجا نداشت. در عین حال، حتی به نظرات او هم وقعی نگذاشتند و - به اذعان مسؤولان وزارت نیرو- مدیر وقت پژوهشکده باستان شناسی برخلاف قانون، مجوزِ بلامانع بودن ساخت سد چم شیر را اعلام داشته بود! بنابراین، هم تحقیقات مذکور ایراد و ابهام هایی داشت و هم سهل انگاری، یک مجوز غیرکارشناسی روی دست مدیران بعدی گذاشته بود. تاریخی که وزارت نیرو برای دریافت مجوز ذکر کرده برابر با روزهای آشفتگی و چندپاره شدن و انتقال پژوهشگاه از تهران به شیراز و اصفهان است. متأسفانه مدیر فعلی پژوهشگاه نیز در آن زمان از مدافعان انتقال پژوهشگاه بوده است. چند سال بعد از آن واقعه، وقتی پژوهشگاه دوباره به تهران برگشت و نظمی پیدا کرد، مدیران وقت باستان شناسی با پیامدهای این قبیل تصمیم گیری های مدیران پیشین روبرو شدند.

نتیجه این که، در سال 1395 پژوهشگاه میراث فرهنگی و پژوهشکدۀ باستان شناسی به ضرورتِ بازبینی و تنو مطالعات پی بردند و هیأتی به سرپرستی همکار محترم آقای محمدتقی عطایی، که اینجانب و برخی از همکاران دیگر هم عضو آن بودیم به بررسی منطقه پرداخت. یکی از نتایج آن طرح، شناسایی بیش از 30 محوطه نو بود. در پی آن، ارزیابی و گزینش محوطه های مهم برای کاوش با توجه به ضرورت های پژوهشی منطقه در دستور کار قرار گرفت. انتها، از 30 محوطه ای که برای کاوش گسترده انتخاب و حدس شده بود، پس از رایزنی با همکاران و مسؤولان پژوهشکدۀ باستان شناسی و بر اساس شناختی که از محیط و مواد و موضوعات فرهنگی و تاریخی منطقه وجود داشت، 27 محوطه برای انجام کاوش گسترده انتخاب و معرفی گشت. از حدود سه سال پیش به خواست رؤسای وقت پژوهشگاه و پژوهشکدۀ باستان شناسی و به خاطر سوابق و تجارب مطالعاتی ام در منطقه عهده دار مدیریت پروژه نجات بخشی مطالعات باستان شناسی چم شیر شدم که البته یک همکاری افتخاری بود و جنبۀ مالی و اداری نداشت. پیگیری و تلاش برای متقاعد کردن مسؤولان آب ونیرو و پژوهشگاه میراث فرهنگی نسبت به لزوم تداوم پژوهش به خاطر همین علقه ها و در همین چارچوب انجام شد که مکاتبات موجود گواه آن است. باور داشتم با مدیریت مناسب پژوهش ها می توان کار ارزنده ای انجام داد و گره هایی را گشود.

باید اشاره کنم که یک فصل برنامۀ بررسی منطقۀ چم شیر در سال 1390 با مبلغ 30 میلیون تومان، و دو فصل برنامۀ بررسی باستان شناسی و حدسِ 30 محوطۀ باستانی نیز در سال های 1395 و 1398 درمجموع با مبلغ 120 میلیون تومان به انجام رسیده بود.

در سال 1399 در نخستین مرحله از کاوش های گسترده نیز 5 محوطه از طریق چهار هیأت باستان شناسی و مجموعاً با مبلغ 210 میلیون تومان کاوش شد. بعداً در دو مقطع، در پاییز 1400 و نیمه اول سال 1401، سه هیأت باستان شناسی 3 محوطۀ دیگر را کاویدند که مجموع بودجۀ آن 305 میلیون تومان بود، یعنی پژوهشگاه میراث فرهنگی تا تابستان 1401 برای دو فصل بررسی منطقه، یک فصل حدس باستان شناسی در 30 محوطه، و کاوش باستان شناسی 8 محوطه درمجموع رقمی حدود 665 میلیون تومان صرف کرده است. البته بودجۀ این قراردادها هم گاه با یکی دو سال تأخیر و پس از کسورات مختلف به دست پژوهشگران می رسیده است. ذکر این عدد و رقم ها به این سبب است که در نشست مطبوعاتی مذکور ارجاعاتی داشته اند. هدف این است که رسانه ها و مردم در جریان هزینه کردِ بیت المال قرار گیرند، و این مطالبه لابه لای هیاهوها گم نشود که بودجۀ مطالعات نجات بخشی باید صرف شناخت و حفاظت حداکثریِ همان میراثِ در معرض نابودی شود.

در دو سه ماه گذشته کسی مدیریت و نظارت کاوش های چم شیر را عهده دار شد که [به لحاظ تخصص] درکی از ظرایف و پیچیدگی های باستان شناسی منطقه ندارد و با مواد تاریخی و فرهنگی آن آشنا نیست و منطقه را فقیر و آثار آن را نافاخر و کم ارزش دانسته و در مصاحبه هایی گفته شده که آنجا منطقه ای فقیر، و بدون بناهای فاخر و سفال های شاخص است که حجم گسترده ای اثرات کوچ نشینی دارد و در شرایط عادی باستان شناسان ممکن بود در آن کاوشی انجام ندهند و آثاری به فاخری آثار شوش، تخت جمشید، پاسارگاد و… ندارد! این مقایسه ها مع الفارق و غیرعلمی است. این که در نشستی جدی فاخرترین و خاص ترین دستاورد کاوش باستان شناسان را دو سکۀ مسی ایلخانی معرفی می کنند، به روشنی گویای طنزآمیزی موضوع است. به همین سبب است که برخی مسؤولان وزارت نیرو هم یافته نشدن شهرهای بزرگ در چم شیر را ملاک ناارزشمندی آنجا اعلام کرده اند. اگر با معیار علم به میراث و بقایای فرهنگی چم شیر نگریسته می شد این گونه قضاوت نمی کردند.

در چم شیر ترکیبی از آثار کوچ نشینی، نیمه یکجانشینی، ارتباطی، و نظامی-امنیتی از دورۀ عیلامی تا روزگار معاصر وجود دارد. ازجمله، روی شاخص ترین عارضۀ طبیعی چم شیر که کوهی مخروطی شکل به نام شاه چرو یا دامن عروس است بقایای فرهنگی گستره ای شناسایی شد. این کوه به خاطر جنس آهکی و سست آن پس از آبگیری سد به تدریج [احتمالا] فروخواهد ریخت. این محوطه که مدتی نقش حاکم نشین منطقه را ایفاء می کرده با بارویی محافظت می شده که محدوده ای حدود 130 هکتار را دربرمی گیرد. در درون و بیرون این بارو استقرارگاه های کوچک و بزرگی وجود دارد. ازجملۀ آن ها محوطه شمارۀ 54 بقایای بنا و استقرارگاهی گسترده از اوایل و میانۀ دورۀ اسلامی و به زعم کاوشگر، کاروانسرا یا قلعه ای حکومتی است. وجود بقایای یک پل بر رود زهره نیز در پیوند با همین مجموعه است و دلالت بر اهمیت منطقه و سرمایه گذاری برای ایجاد راهی ارتباطی دارد.

از گفت وگوها چنین برمی آید که اشتباهات متعددی رخ داده است، مثلاً برخی از کاوشگران به اشتباه یا به تشخیص ناظر محترم در محوطه هایی کاوش کرده اند که اصلاً در فهرست محوطه های منتخب قرار نداشت. یا برخی گله کرده اند که محوطه در بررسی اولیه به دوره ای منسوب شده که مواد آن را در کاوش نیافته ایم. آن ها یا گزارش حدس ها را به دقت ندیده و نخوانده اند یا با مواد فرهنگی منطقه آشنا نبوده اند و یا پرسش ها و انتظاراتی که از آن کاوش مد نظر بوده را نمی دانسته اند. نمونه ای دیگر، در فیلم و گزارش یکی از رسانه ها گویا از کاوش محوطۀ 89 منتشر شده، کاوشگر ضمن انتساب محوطه به کولی ها، ایلیاتی ها و چلنگرهای روزگار سلجوقی/ایلخانی گفته است که در بررسی اولیه گفته بودند قدمت اینجا پساساسانی و پساهخامنشی بوده، اما چنین چیزی نیست، من حداکثر تاریخی که می توانم برای این محدوده بدهم سلجوقی است. در حالی که، در بررسی اولیه نیز همین تاریخ برای آن محوطه برآورد شده بود. آثار پساهخامنشی به دژی در بالادست این محوطه تعلق دارد، نه محوطه ای (89) که کاوش شده است، اما فارغ از بررسی اولیه، مگر کولی ها و چلنگرها تاریخ ندارند؟ و تاریخ صنایع و پیشه ها یا تاریخ محلی نباید مطالعه شود؟ در واقع، نه تنها تناسب تخصصی کاوشگر با محوطه رعایت نشده، بلکه اصلاً مکان یابی دقیق برای کاوش محوطه و تبیین ضرورت و هدف کاوش صورت نگرفته است. مطلعی بخشی دربارۀ این مسایل بر عهدۀ مدیر و ناظر کاوش هاست که چون با ذهنیتِ کشف آثاری به فاخری آثار شوش پا به میدان تحقیق نهاده لاجرم راهی خطا پیموده و کل طرح را به انحراف کشانده است.

از طرفی، طبق اعلام مسؤولان، برای کاوش همۀ محوطه ها بودجۀ تقریباً یکسانی (حدود 100 تا 110 میلیون) در نظر گرفته شده است. این هم رویکرد نادرست دیگری است. برخی از محوطه ها متناسب با بقایای فرهنگی شان با یک سوم و حتی کمتر از آن مبلغ باید کاوش می شدند و برخی دیگر با یک یا دو برابر بیش از آن مبلغ. شیوۀ مدیریت کاوش ها در کیفیت نتایج و برنامه ها مستقیماً تاثیر دارد.

اغراق دربارۀ ابعاد طرح هم خواندنی است؛ جایی که ابراز داشته اند حدود 25 درصد ظرفیت باستان شناسان کشور در سد چم شیر به کار گرفته شد با این حال، هنوز کاوش چند محوطۀ مهم در چم شیر انتها نیافته یا اصلاً انجام نشده است. در نشست خبری ابراز شده است که پژوهشگاه یا شورایی در وزارت میراث فرهنگی دربارۀ صدور مجوز آبگیری تصمیم گیری و اعلام نظر می کنند، باید مطلع باشند که هنوز چند محوطۀ ارزشمند (130، 125، 123 و 82) کاوش نشده و در دریاچۀ سد، منتظر کلنگ باستان شناسان هستند. با توجه به شرایط حاضر، امیدوارم برای محوطه هایی (مانند 29، 54، 106 و 132) که نیاز به فصل دوم کاوش دارند برنامه ریزی کرده باشند.

مضاف بر این، در گذشته به خاطر اختصاص ندادن بودجه از سوی پژوهشگاه امکان انجام مطالعات قوم باستان شناسی و انسان شناسی میسر نشد که اکنون لازم است انجام شود. همچنین، وقتی که وزارت نیرو آمادگی خود را برای ایجاد موزه در چم شیر اعلام می کند باعث تأسف است که متولیان میراث از ادای وظیفۀ خود طفره می روند.